Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Sendromu

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite sendromu (ADHD) çocukluk çağının mental bozukluklar açısından en çok çalışılmış ve okul çağı çocuklarını en çok etkileyen en yaygın nöro-davranışsal kronik bir hastalıktır. Hastalar kendini sınırlama da sorun yaşar. Kapasite azalması, zayıf dürtü kontrolü, dikkatin toplanmasında güçlük, dikkat dağınıklığı, motor aktivitenin fazlalığı ve dinlenmeme ile karakterizedir. Etkilenen bireyler akademik hedeflere ulaşamaz. Aile bireyleri ve yaşıtları ile ilişki problemleri yaşarlar. Genellikle düşük bir öz saygıya sahiptirler. ADHD sıklıkla diğer duygusal davranışsal problemler, dil ve öğrenme problemleri ile birliktelik gösterir.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromu nedenleri nelerdir?

ADHD için ortaya çıkarılmış tek bir neden yoktur. ADHD beyin gelişimsel işleyişindeki karmaşık yaygın varyasyonların bir sonucu olabilir. Bu çocukların anneleri büyük olasılıkla gebelik toksemisi, uzamış doğum eylemi, zor doğum gibi komplikasyonlu doğum öyküsü verirler. Annenin gebelikte ve öncesinde ilaç kullanımı ADHD açısından ayrıca bir risk faktörüdür. Hamilelik sırasında sigara, alkol kullanımı, doğum öncesi ve sonrası kurşun maruziyeti sıklıkla ADHD gelişimi ile ilişkilendirilmiştir.  Bazı yayınlarda iddia edilen besin koruyucu ve renklendiricileri ile ADHA gelişimi ilişkisi tutarlı delillere dayanmamaktadır.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromunda genetiğin rolü var mıdır?

ADHD için en önemli etkenlerden biri genetik yatkınlıktır. Genetik çalışmalar dopamin transporter gen 1 (DAT1) ve Dopamin 4 reseptör gen (DRD4) adlı iki geni özellikle işaret etmektedir. Ek olarak DOCK 2 (sitokin regülasyonu ile ilişkili bir sodyum hidrojen değişim genidir), DRD5, SLC6 A3, DBH, SNAP 25, SLC6 A4 ve HTR 1B gibi genlerinde ADHD gelişimine katkıda bulunabileceği belirtilmiştir.

Birinci derece akrabalarda ADHD olması, moral ve anksiyete bozukluğuna bağlı hastalıklar olması, öğrenme yetersizlikleri, antisosyal bozukluk, alkol ve madde kullanım bağımlılığı olması ADHD hastalığı için artmış bir risk faktörü oluşturur.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromunda beyin yapısı anormalliklerinin rolü var mıdır?

Travmatik beyin hasarı olan çocukların yaklaşık % 20’sinin hiperaktivite ve dikkat eksikliğinin başlangıç bulgularından öncesinde travma öyküsünün yer aldığı rapor edilmiştir.  Ancak öte yandan ADHD hastalığının bir parçası olan geç teşhis edilmiş hiperaktivite ve dengesiz aşırı davranışlar da çocukta daha fazla kafa travması ve yaralanmalara yol açar.

Tanımlanmış beyin hasarı olmayan ADHD’lı çocuklarda yapısal fonksiyonel anormallikler tanımlanmıştır. Beyin frontal bölgesinin kortex altı devrelerinin bozuk düzenlenmesi, hacim azalması, beynin tamamında yaygın olarak küçülme ve beyinciğin bozuklukları bunlara dâhildir.

Sonuç olarak beyin yapısının bozuklukları, anormallikleri ADHD riskini artıran faktörler olarak değerlendirilmektedir.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromu toplumda ne sıklıkla görülür?

Ülkelere göre değişkenlik göstermekle birlikte okul çağı çocuklarında %5 ile 10 arası, Adelosanlarda %2 ile 6 arası, erişkinlerde ise % 2 oranlarında görülür.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromunun kaç tipi vardır?

Uluslararası tanılandırma sistemi olan DSM IV’de 5 -12 yaş arası çocuklar için kriterler tanımlanmıştır. Bulgular ortalama yedi yaşta başlar. En az altı ay sürmeli ve başka bir hastalık bulgulara eşlik etmemelidir. DSM IV ‘de üç tip ADHD tanımlanır:

1. İnnattentive Tip (Dikkat eksik) ADHD: Dikkat eksikliği daha ağır basar. Sıklıkla bilişsel kötüleşme gösterir, kızlarda daha fazla görülür.
2. Hiperaktif-İmpulsif Tip ADHD: Hiperaktif davranışlar ve uyaranlar ön plandadır.
3. Kombine Tip ADHD: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite fazladır. Çocuklukta erkeklerde yaygındır.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromundan hangi bulgularla şüphelenmeliyiz?

Bulgular yaşa göre değişiklikler gösterir. Motor hareketlerin fazlalığı, dinlenememe, saldırgan ve yıkıcı davranışların çeşitliliğinden oluşur. Okul öncesi çocuklarda organize olamama, dikkatin dağınıklığı ve dikkatsizlik bulguları yaygındır. Bu yaş grubunda sınırlarına karar vermenin zorluğundan dolayı hastalığı teşhis etmek de zordur. Bulgular adelosan ve erişkinlerde daha belirgindir. Çocuklarda kapasite azalması, zayıf dürtü kontrolü, dikkatin toplanmasında güçlük, dikkat dağınıklığı, motor aktivitenin fazlalığı ve dinlenememe bulguları görülür. Etkilenen bireyler akademik hedeflere ulaşamaz. Aile bireyleri ve yaşıtları ile ilişki problemleri yaşarlar. Genellikle düşük bir öz saygıya sahiptirler.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromu hangi hastalıklarla karışabilir? Eşlik eden hastalıklar var mıdır?

Nöro-davranışsal olarak tanımladığımız bu hastalık eşlik eden (komorbid) bazı hastalıklarında ayırt edilmesini, tedavi farklılıkları nedeniyle de mutlaka göz önünde bulundurulmasını gerektirir. Bu hastalıklar ADHD hastalığı ile birlikte görülme, eşlik etme oranları oldukça yüksek oranlardadır.

1. Davranış bozuklukları (%30-50)
2. Karşı gelme bozukluğu (%35-65)
3. Tourette Sendromu %20
4. Öğrenme güçlüğü (Disleksi) (%20-25)
5. Depresyon ve kaygı (%25-35)
6. Epilepsi (%20-30)

Bu tabloya örnek verecek olursak dikkat eksikliği ve hiperaktivite sendromu tanısı alan bir çocukta altta yatan bir epilepsi olabileceği gibi dikkat eksikliği ve hiperaktivite sendromu olan bir çocukta aynı zamanda epilepsi hastalığı da birlikte (eşlik eden hastalık) bulunabilir. Hem de bu birliktelik  %20 ile 30 gibi hiç de azımsanmayacak bir oranda görülebilmektedir.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromu nasıl teşhis edilir?

ADHD tanısı; klinik bulgular, dikkatli hikaye alma, klinik görüşme yapma, nedenlerini ve katkıda bulunan faktörleri de kapsayan iyi bir değerlendirme ile konur. Fizik muayene, davranış ölçekleri, gerekli başlangıç kan testleri de tanıya katkıda bulunur. Gerekli bilgiler çocuğun kendisi, ebeveynleri, öğretmenleri, varsa bakıcıları ile görüşme ile elde edilir.

Aile uyumsuzluğu, durumsal stres, taciz ve ihmal gibi yıkıcı sosyal faktörler hiperaktif ve anksiyoz davranışların sebebi olabilir. Çocukların gelişimini etkileyecek beyin ve sinir sisteminin durumu, kronik hastalıklar, duyusal ve duygusal kötüleşmeler, kullanılan ilaçların olası yan etkileri hikâye alma sırasında sorgulanmalıdır.

ADHD hastalığı epilepsi, migren, uyku bozuklukları, depresyon, anksiyete bozuklukları gibi hastalıklarla karışabilmekte ve bulgular benzerlik gösterebilmektedir. Ayırıcı tanı yapılmalıdır.

Çocuk nörolojisi beyin ve sinir sisteminin anatomik yapısını, bulgularını ve çalışmasını incelemelidir. Bu amaca yönelik kan testlerinin yanı sıra kafa içi görüntülenmesi (MRI ile), elektroensefalografisi (EEG) çekimi yapılmalıdır.

Dikkat eksikliği hiperaktivite sendromun tedavisinde neler yapılır?

• Psiko-sosyal Tedaviler: Tanı aldıktan sonra çocuk ve ebeveynlerine ADHD’nin bulguları, benlik saygısı, sosyal beceriler ve aile fonksiyonu açısından bilgilendirme ve eğitim verilir.
• Davranış Odaklı Tedaviler: Kuralların uygulanması, farkındalık yaratma, olumlu davranışlarda cesaretlendirme konularında ebeveynlere ve öğretmenlere profesyonel destek olunur. Ailevi stresörleri olan çocuklarda faydası kısıtlıdır, ilaç tedavisi ile desteklenmelidir.
• İlaç Tedavisi: Bu nedenle kullanılacak ilaçlara başlamadan önce çocukta ve ailede epilepsi, kalp hastalıkları olup olmadığı araştırılmalıdır. Bu ilaçlar kalp damar hastalıklarını tetikleyici olabilir. Yine benzer şekilde ADHD tedavisinde kullanılan ilaçlar epilepsi nöbetlerini de tetikleme potansiyeline sahip uyarıcı ilaçlardır. Bilinen epilepsisi varsa ve ADHD için ilaç kullanması gerekiyor ise çocuk nöroloji uzmanı ile birlikte tedavi dozları ayarlanmalıdır. Optimum fayda sağlayacak en düşük doz seçilmelidir.